سِل به زبان فارسی دری «توبر کلوز» یک بیماری واگیردار است. باسیل این بیماری میکوباکتریوم توبرکلوزیس یا باسیل کخ نام دارد زیرا که در سال ۱۸۸۲ (میلادی) پرفسور رابرت کخ دانشمند آلمانی آن را کشف کرد. نوعی از این بیماری که به سل گاوی موسوم است، میان انسان و چهارپایان مشترک است.
این بیماری در کشورهای جهان سوم از معضلات بهداشتی است. مرض سل یا توبرکلوز (به اختصار تی‌بی) یکی از بیماریهای مهلک در جهان است که عامل آن مایکوباکتریوم‌ها یا به طور دقیقتر میکوباکتریوم‌های سلی است.
در بیماری سل معمولاً ششها مورد حمله قرار می‌گیرند، این نوع سل را تی‌بی ریوی نیز گویند ولی از سایر اعضای درگیر در سل می‌توان سیستم عصبی مرکزی، غدد لنفاوی و گردش خون، دستگاه تناسلی و ادراری، دستگاه گوارش و معده، استخوانها، مفاصل و پوست را نام برد. سایر میکوباکتریوم‌ها مانند بوویس، افریکنم، میکرتی و کانتی نیز باعث بیماری می‌شوند ولی نادر هستند.
نشانه‌های سل
از انواع نشانه‌های سل می‌توان به سرفه مزمن همراه با خلط سینه آغشته به خون، تب، تعریق شبانگاهی و کاهش وزن اشاره کرد. سل را می‌توان با رادیوگرافی قفسه سینه، تست پوستی توبرکولین، بررسی میکروسکوپی خلط و کشت میکروبی خلط و مایعات بدن در آزمایشگاه تشخیص داد.
درمان سل مشکل است و به دوره‌های طولانی و استفاده از آنتی بیوتیک‌های متفاوت نیاز دارد همچنین باید رفتار و تماس افراد کنترل شود. گونه‌های مقاوم به آنتی بیوتیک مایکوباکتریوم در سال‌های اخیر درمان سل را با مشکل روبه رو کرده‌است.
شیوع بیماری سل در سال ۲۰۰۶ در هر ۱۰۰،۰۰۰ نفر. قرمزبیشتر از ۳۰۰، نارنجی ۳۰۰−۲۰۰، زرد ۲۰۰-۱۰۰، سبز ۱۰۰-۵۰، آبی کمتر از ۵۰ و خاکستری بدون اطلاعات
جستارهای وابسته: میکوباکتریوم توبرکلوزیس
محتویات
• ۱ پیشگیری
• ۲ راه‌های ابتلا
• ۳ دیگر نامهای سل
• ۴ اشکال بیماری سل
• ۵ عوامل مساعدکننده
• ۶ علایم بالینی
• ۷ عوارض
o ۷.۱ پیدایش بیماری
• ۸ روشهای تشخیص
• ۹ درمان
• ۱۰ عوارض داروهای ضد سل
• ۱۱ پیشگیری
• ۱۲ شرایط اتاق بیمار
• ۱۳ اهمیت مبارزه صحیح با سل
پیشگیری
پیشگیری از آلوده شدن به سل و کنترل تماسهای افراد و همچنین واکسیناسیون توسط واکسن ب. ث. ژ بهترین شیوه مبارزه با سل است. باکتری‌های سل می‌تواند توسط عطسه، سرفه و یا تف کردن افراد آلوده به سل در محیط پخش شود.
در حال حاضر حدود یک سوم جمعیت جهان به باکتری‌های سل نوع ضعیف آلوده‌اند و سرعت آلوده شدن افراد درحال حاضر یک نفر در هر ثانیه‌است هر چند بسیاری از این عفونت‌ها به صورت نهانی هستند. حدود یک دهم این عفونت‌ها نهایتا به سل فعال تبدیل می‌شوند. و اگر بدون معالجه رها شوند بیش از نیمی از آنها به مرگ منجر می‌شود.
در سال ۲۰۰۴ حدود ۱۴٫۶ میلیون نفر در جهان از بیماری نوع شدید سل رنج می‌برند و حدود ۸٫۹ میلیون نفر در جهان مستعد نوع شدید سل هستند و حدود ۱٫۶ میلیون نفر نیز بر اثر سل مرده‌اند. بیشتر این آمار مربوط به کشورهای جهان سوم است اما این آمار حتی در کشورهای پیشرفته نیز رشد داشته است.
دلیل این امر می‌تواند گسترش بیماری ایدز باشد. حدود ۸۰٪ افراد سلی در آسیا و آفریقا هستند و در آمریکا حدود ۵٪ تا ۱۰٪ به آزمایش سل جواب مثبت داده‌اند. در آمریکا ۲۵٫۰۰۰ نفر مستعد سل وجود دارد و حدود۴۰٪ سل در آمریکا به دلیل مهاجرت افراد آسیایی و آفریقایی رخ می‌دهد.
راه‌های ابتلا
اصلی‌ترین راه ابتلا استنشاق ترشحات یا غبار آلوده به باسیل سل می‌باشد که معمولاً ناشی از تماس با بیمار سلی درمان نشده می‌باشد. ولی سل گاوی می‌تواند از طریق مصرف لبنیات آلوده و غیر پاستوریزه نیز انسان را آلوده نماید. بیماری سل به وسیله قطره‌های ریز موجود در هوا از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود و اغلب افرادی را که در ارتباط نزدیک با فرد بیمار باشند را درگیر می‌کند.
یک سرفه می‌تواند حدود ۳٫۰۰۰ ریزقطره عفونی تولید کند. این ریزقطره‌ها به سرعت خشک می‌شوند و در هوا معلق می‌مانند و در صورت استنشاق وارد ریه افراد می‌شوند. بنابراین افراد مبتلا هنگام عطسه و سرفه باید همیشه برای پوشاندن دهان و بینی خود از دستمال استفاده نمایند و پس از آن، دستهای خود را با دقت بشویند.
البته این به آن معنا نیست که فرد مبتلا به سل باید قرنطینه شود. در تماس کوتاه و گذرا امکان انتقال بسیار کم است. بسیاری از مردم میکروب سل در بدنشان وجود دارد اما مبتلا به بیماری سل فعال نیستند. سل از طریق غذا، آب، تماس جنسی، تزریق خون یا نیش حشرات منتقل نمی‌شود.
تاثیر روی اعضای بدن
این باکتری می‌تواند تمامی اعضای بدن را گرفتار کند اما بیشتر ریه‌ها را گرفتار می‌کند. باکتری سل پس از ورود به ریه‌ها در آنجا تکثیر پیدا می‌کند و معمولاً پس از تحریک سیستم ایمنی بر آن در همان محل به صورت نهفته باقی می‌ماند و در صورت ایجاد شرایط مساعد ممکن است سل ریوی بروز کند.
گاهی باکتری پس از تکثیر در ریه‌ها از طریق خون به سایر اعضای بدن منتقل می‌شود و ایجاد سل در آن عضو می‌نماید. ندرتاً باکتری بلافاصله پس از ورود به ریه‌ها، شروع به فعالیت و تکثیر می‌کند و موجب بیماری فعال درریه‌ها می‌گردد که این نوع در کودکان و بیمارانی که اختلال سیستم ایمنی دارند، شایعتر است.
دیگر نامهای سل
در گذشته سل را کانسامپشن یا مصرف کننده می‌گفتند چرا که این گونه تصور می‌شد که افراد را از داخل می‌خورد و با سرفه خونی و زردی همراه است. سل جلدی نیز یکی دیگر از نامهای عامیانه بود. دشمن پادشاه نیز نام دیگری بود چون اعتقاد بر این بود که پادشاه با دست زدن به افراد سلی آنها را شفا می‌دهد. پوت و یا گیبس مفصلی نیز نامیده می‌شد. نام کُخ نیز متداول است.
در زبان پهلوی به این بیماری xwarišnih می‌گفتند که برابر با بیماری‌ای بود که سبب تحلیل رفتن آدمی می‌شود.
سل میلیاری که با نام سل ارزنی نیز شناخته می‌شود در بیماران با ضعف ایمنی دیده می‌شود. در این نوع ضایعات تحت پرتو ایکس ظاهری دانه شکل دارند.
اشکال بیماری سل
• سل ریوی که اگر ریه‌ها را درگیر کند بیماری سل ریوی حادث می‌شود که خود شامل دو گروه می‌شود:
الف- سل ریوی با خلط مثبت (یعنی حاوی مایکوباکتریوم)
ب- سل ریوی با خلط منفی (یعنی فاقد مایکوباکتریوم)
بیماران مبتلا به سل ریوی از مهم‌ترین گروه می‌باشند زیرا این گروه به عنوان مخزن بیماری در جامعه نقش دارند و موجب انتقال بیماری به سایر افراد می‌گردند.
• سل خارج ریوی: سل ممکن است بجز ریه اعضای مختلفی از بدن را گرفتار کند که این اعضا می‌تواند شامل غدد لنفاوی، استخوان و مفاصل، ستون مهره‌ها، دستگاه ادراری و تناسلی، شکم و روده، پریکارد قلب باشد.
عوامل مساعدکننده
بعضی از عواملی که باعث می‌شود آلودگی به سل تبدیل به بیماری شود یا فرد سالم در معرض بیشتری برای بیمار شدن باشد در زیر آمده‌است:
- عفونت به ایدز (آلودگی به ایدز یکی از عوامل موثر در ابتلا به سل می‌باشد. فردی که به ایدز مبتلا باشد ۵٪ احتمال دارد که به سل مبتلا شود.)
- استفاده از مواد مخدر
- عفونت اخیر با میکوباکتریوم توبرکلوزیس (طی ۲ سال گذشته)
- علائم رادیوگرافی قفسه سینه که دال بر سل قبلی باشد (در افرادی کامل درمان نشده‌اند یا اصلاً درمان نشده‌اند)
- دیابت ملیتوس
- سیلیکوز یا سیلیکوزیس
- درمان طولانی با کورتیکواستروییدها (داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی)
- سرطان سر و گردن
- بیماریهای خونی (مانند لوسمی)
- بیمارهای کلیوی پیشرفته
- وزن بدن پایین(۱۰٪ یا کمتر از ۱۰٪ وزن مطلوب)
علایم بالینی
سل اولیه معمولاً بی‌نشانه‌است و در جریان معاینه اطرافیان بیماران سلی کشف می‌شود. نشانه‌های بیماری عبارت‌اند از سرفه (معمولاً خشک)، تب، کم اشتهایی و در کودکان نارسایی رشد. نشانی‌های شدیدتر بیماری ممکن است شامل حملات سرفه و دیده شدن خون در خلط باشد.
سل ممکن است بجز ریه اعضای مختلفی از بدن را گرفتار کند که این اعضا می‌تواند شامل غدد لنفاوی، استخوان و مفاصل، ستون مهره‌ها، دستگاه ادراری تناسلی، شکم و روده،پریکارد قلب باشد که بسته به ناحیه گرفتار علایم خاص خود را خواهد داشت.
نوع شدید سل
در بیماریهای نوع شدید سل حدود ۷۵٪ سل ریوی است که علائم آن شامل درد قفسه سینه و سرفه خونی و مزمن بیش از سه هفته و علائم سیستماتیک شامل تب و لرز، عرق شبانه، کاهش اشتها، کاهش وزن و رنگ پریدگی و خستگی مداوم می‌باشد. در حدود ۲۵٪ سل حاد عفونت از شش شروع شده و به دیگر قسمتها سرایت می‌کند و باعث بروز انواع تی‌بی می‌شود.
عفونت غیر ریوی در پرده جنب، سیستم عصبی مرکزی و مننژ، غدد لنفاوی، حلق، سیستم تناسلی، مفاصل و استخوانها دیده می‌شود. هرچند عفونت‌های غیر ریوی واگیر دار نیستند ولی ممکن است با نوع واگیر دار ریوی همزمان باشد.
کلا هر بیماری که یک یا چند علائم زیر را داشته باشد باید مشکوک به بیماری سل شد:
- سرفه(معمولاً خشک) بیش از ۲ هفته(شایعترین علامت)
- تب و عرق شبانه
- بی اشتهایی
- خلط فراوان
- خلط خونی
- درد قفسه سینه
عوارض
بسته به دستگاه درگیر و مدت درگیری سل می‌تواند منجر به پلورزی (جمع شدن مایع در فضای جنب)، آمپیم (پلورزی چرکی سلی)، هموپتزی (خونریزی زخم‌های مخاط برونش) که معمولاً جزیی است ولی می‌تواند به خونریزی کشنده نیز منجر شود. خنازیر یا لنفادنیت گردن (تورم گره‌های لنفاوی که ممکن است با ترشح نیز همراه شود)، تخریب کلیه‌ها، اختلال‌های باروری در گرفتاری اندامها تناسلی، شکستگی مهره‌ها و… شود.
پیدایش بیماری
باکتری سل (نقاط قرمز) در بزاق.
حدود ۹۰٪ افرادی که توسط میکروباکتریوم توبرکولوز آلوده شده‌اند دارای عفونت نهانی می‌باشند و تقریبا بدون علائم تشخیص هستند. حدود یک دهم این افراد نهایتا به سل حاد مبتلا می‌شوند و اگر بدون معالجه رها شوند بیش از نیمی از آنها به مرگ منجر می‌شود.
عفونت زمانی شروع می‌شود که میکرو باکتریومها به مکانی می‌رسند که می‌توانند در آنجا تکثیر یابند (اغلب درصورت ضعف دستگاه ایمنی فرد). مکان اولیه شروع عفونت در شش که گون نامیده می‌شود و به طور معمول در قسمت بالای لوپ پایینی یا در قسمت پایینی لوپ بالای ریه قرار دارد.
در ابتدا باکتریها توسط سلول ایمنی برداشته می‌شوند و به آنها اجازه حمله مکرر داده نمی‌شود اگر چه این سلولها می‌توانند باسیل‌ها را به محل گره‌های لنفاوی ببرند، اما در مرحله دوم انتشار توسط جریان خون باکتریها به دیگر ارگانها انتقال می‌یابند و کل بدن را می‌توانند آلوده کنند.
تاثیرات سل
اگرچه تاثیرات سل بر روی قلب و ماهیجه‌های اسکلتی وپانکراس و تیروئید بسیار کم است. بیماری سل می‌تواند برای دیگر بیماری‌ها زمینه را نیز آماده کند. برای مبارزه با سل در داخل بدن ماکروفاژها، لنفوسیتهای تیوبی و فیبروبلاست‌ها که در بین سلولها قرار دارند با هم جمع شده و تشکیل گرانولار می‌دهند.
که در آن یاخته‌های عفونی توست لنفوسیتها احاطه می‌شوند و با این عمل از پراکنده شدن باکتریها جلوگیری کرده و محیطی برای فعالیت سیستم حفاظتی ایجاد می‌کند. در داخل گرانولارها لنفوسیتها سایتوکینهایی را ترشح می‌کنند تا با فعال کردن ماکروفاژها باکتریها را نابود کند البته لنفوسیتها می‌توانند مستقیما نیز باکتریها را نابود کنند.
سل میلیاری
اغلب باکتریها بطور کامل نابود نمی‌شوند و تعدادی به حالت کمون می‌روند و عفونت نهایی را ایجاد می‌کنند. یکی دیگر از ویژگیهای گرانولار درانسان ایجاد سلول‌های مرده داخل خودش است که نکروزیس نامیده می‌شود. نکروزیس یک بافت نرم سفید پنیری رنگ است که با چشم دیده می‌شود (نکروز کازئوز).
اگر چنانچه باکتریها راهی به داخل جریان خون مخصوصا در بافتهای آسیب دیده بیابند به دیگر اعضای بدن رفته و باعث انتشارعفونت می‌شوند و به صورت دانه‌های ریز سفید رنگ ظاهر می‌شوند. این نوع شدید بیماری بیشتر در کودکان خردسال یا بزرگسالان با ضعف ایمنی شایع است و سل میلیاری نامیده می‌شود.
سل میلیاری علیرغم درمان امار مرگ ومیر ۲۰٪درصدی دارد زیرا در بسیاری از موارد عفونت پیشرفت کرده و بافتهای مختلفی درگیر نکروز پنیری شده‌اند. در انواع شدید بیماری این حفره راهی به مسیر هوا پیدا کرده واین مواد سفید رنگ توسط سرفه بیرون می‌اید. این مواد شامل باکتری‌های زنده نیز بوده و همچنین روشی است برای انتشارعفونت.
روشهای تشخیص
رادیوگرافی قفسه سینه شخص مبتلا به بیماری سل پیشرفته. عفونت در هر دو سمت ریه با پیکان های سفید نمایش داده شده و تشکیل حفره سلی با پیکان های مشکی مشخص شده است.
بیماری سل را می‌توان با علائم ظاهری بیماری که روی ارگانهای بدن می‌گذارد تشخیص داد. روشهای آزمایشگاهی، رادیوگرافی و یا تست پوستی توبرکولین نیز وجود دارند. یکی از مشکلات در تشخیص سل زمان‌بر بودن بعضی از این روشهاست مثلا کشت ازمایشگاهی خلط به ۴ الی ۱۲ هفته وقت نیاز دارد.
تست توبرکولین پوست
تفسیر تست پوستی به عوامل ریسک فرد برای مواجهه با عفونت، سیستم ایمنی و تاریخچه واکسیناسیون فرد بستگی دارد. افراد دارای عفونت نهانی که قبلا واکسینه نشده‌اند نسبت به افراد واکسینه شده در تست پوست به مدت زمان بیشتری نیاز دارند تا واکنش نشان دهند. بنابراین این تست باید با دقت و با توجه به محل زندگی بیمار انجام شود.
تست توبرکولین پوست ممکن است جواب منفی کاذب نیز بدهد مثلا در بیماران دچار سوء تغذیه، ضعف ایمنی یا سل میلیاری. البته در روشهای جدید برای تشخیص با استفاده از واکنش‌های زنجیری پلیمراز به شناسای دی‌ان‌ای باکتری و سنجش میزان پادتنهایی که بدن در عکس العمل به باکتریها ترشح می‌کند می‌پردازد. این تست‌ها دقیقتر هستند.
روشهای تشخیص عبارتند از:
• آزمون توبرکولین
• کشت خلط
۳ نمونه خلط از بیمار گرفته و به آزمایشگاه ارسال می‌گردد. نحوه گرفتن نمونه خلط:
- ابتدا در اولین مراجعه فرد مشکوک یک نمونه گرفته می‌شود.
- ظرفی به بیمار داده می‌شود که مشخصات بیمار در سطح خارجی ظرف نوشته شده‌است. و بیمار باید نمونه دوم خود را صبح زود و قبل از مراجعه دوم جمع‌آوری کند.
- در مراجعه دوم نمونه سوم از وی گرفته می‌شود.
• رادیوگرافی سینه
• نمونه برداری بافتی
درمان
دوره درمان و تعداد داروی مورد مصرف بسته به شدت بیماری و قسمت‌های درگیر بدن متفاوت است ولی به طور متوسط بین شش ماه تا یک سال می‌باشد. آلودگی همزمان به بیماری ایدز می‌تواند درمان بیماری را بسیار مشکل کند. درمان انواع مقاوم به درمان باسیل سل از چالشهای پزشکی است.
در گذشته تنها راه‌های درمانی استراحت در جاهای خوش آب و هوا و در زیر نور خورشید، نیروبخشی جسمانی، دوری از کارهای سخت و رنج آور، ورزش سبک، گردش و شادی و خوش گذرانی و دوری از غم و اندوه، خوردن خوراک‌های سودمند و نیروبخش بود.
طول مدت درمان معمول ۶ ماه است که ۲ ماه اول مرحله حمله‌ای شامل ۴ داروی ایزونیازید، ریفامپین، پیرازینامید و اتامبوتول است و ۴ ماه بعدی در مرحله نگهدارنده از ۲ داروی ایزونیازید و ریفامپین استفاده می‌شود.
آنتی‌بیوتیک‌ها
مشکل مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شدن باکتریها به آنها است. استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها اغلب دارای عارضه نیز هست مانند عوارض کبدی. مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها که به طور منظم مصرف می‌شوند شامل مقاومت اولیه و ثانویه‌است. مقاومت اولیه در افراد آلوده به نوع شدید احتمال بیشتری دارد.
برای این افراد نباید فقط داروهای با کیفیت پایین استفاده کرد. موضوع مقاومت دارویی یک مساله فراگیر است چرا که هرچه طول درمان بیشتر باشد نیاز به داروهای گرانتر (داروهای سری دوم درمان) بیشتر می‌شود. مقاومت می‌تواند به صورت مقاومت چند دارویی نیز باشد.
روشهای معالجه گذشته
در زمان‌های گذشته روشهای معالجه سل بیشتر بر رژیم غذایی متمرکز بود. نشان داده شده موش‌هایی که در رژیم غذایی خود ۲٪ پروتئین مصرف می‌کنند مرگ و میر بیشتری در اثر بیماری سل نسبت به موش‌هایی دارند که ۲۰٪ پروتئین مصرف می‌کنند و با افزایش پروتئین در رژیم غذایی گروه اول مرگ و میر کم می‌شود.
علاوه بر این آمارها در بین مهاجران لندن نشان می‌دهد افرادی که گیاه خوارند و گوشت و ماهی مصرف نمی‌کنند ۸٫۵ برابر بیشتر در معرض سل قرار دارند چراکه مبتلا به سوء تغذیه هستند.
عوارض داروهای ضد سل
سرگیجه، تهوع، تاری دید، عدم تعادل، زرد شدن سفیدی چشم‌ها، دل‌درد، استفراغ و وز وز گوش است. که در صورت مشاهده این علائم باید مصرف داروها قطع شود و پزشک در جریان قرار گیرد.
• نارنجی شدن یا قرمز شده رنگ ادرار یا سایر ترشحات بدن در اثر مصرف ریفامپین می‌باشد و هیچگونه خطری ندارد.
پیشگیری
• اصلی‌ترین راه مبارزه با این بیماری شناسایی افراد مبتلا و درمان آنها با داروهای ضد سل می‌باشد.
• شناسایی افراد آلوده که به هنوز به سل مبتلا نشده‌اند.
• واکسیناسیون توسط واکسن ب ث ژ
• ارتقاء آموزشهای بهداشتی و سطح اقتصادی فرهنگی در جامعه موجب کاهش بیماری می‌گردد.
• مبارزه با بیماری ایدز این بیماری موجب شیوع موج جدید از بیماری سل گردیده‌است.
• بعد از ۲ هفته از شروع درمان امکان انتقال بیماری به دیگران وجود ندارد. ولی در ۲ هفته اول درمان باید از تماسهای مکرر با بیمار مبتلا به سل خودداری کرد.
• بیماران حتماً از ماسک استفاده کنند. البته در بیماران سل خارج ریوی در صورتی که بیمار سرفه نداشته باشد. بیماری سل واگیردار نیست و نیاز به استفاده ماسک نمی‌باشد
• از بوسیدن کودکان خودداری شود.
• از پراکندگی اخلاط در هوا و زمین خودداری کنند.
پیشگیری در جامعه
• اصلی‌ترین راه مبارزه با این بیماری شناسایی افراد مبتلا و درمان آنها با داروهای ضد سل می‌باشد(تحت نظارت مستقیم DOTS).
• شناسایی افراد آلوده که به هنوز به سل مبتلا نشده‌اند.
• ارتقاء آموزشهای بهداشتی و سطح اقتصادی فرهنگی در جامعه موجب کاهش بیماری می‌گردد.
• مبارزه با بیماری ایدز، این بیماری موجب شیوع موج جدید از بیماری سل گردیده‌است.
پیشگیری با واکسن سل (ب‌ث‌ژ)
با توجه به دستورالعمل‌های کشوری واکسن ب‌ث‌ژ در حال حاضر در بدو تولد و در یک نوبت تزریق می‌شود.
• تزریق مکرر واکسن سود بخش نیست و فقط یکبار تزریق کافی است.
باید دانست که واکسن ب‌ث‌ژ از بروز موارد خطرناک و مرگ و میر بیماری سل منشتر اعضای بدن و سل مننژیت‌ی جلوگیری به عمل می‌آورد. ولی اثرات ناچیزی در پیشگیری از گسترش بیماری سل در جامعه دارد.
شرایط اتاق بیمار
- نور خورشید به مقدار کافی به درون اتاق نفوذ کند.
- به اندازه کافی پنجره داشته باشد (یک پنجم مساحت کف اتاق).
- از بستن پنجره اتاق بیمار خودداری کنید.
اهمیت مبارزه صحیح با سل
با تشخیص به موقع و درمان صحیح بیماران مبتلا به سل به راحتی می‌توان با این بیماری مبارزه کرد. ولی اگر بیماران را نتوانیم تشخیص دهیم به راحتی هر بیمار مسلول سالانه ۱۰ تا ۱۵ نفر دیگر را در خانواده و نزدیکان خود آلوده می‌کند.
مهم‌تر آنکه اگر بیمار مبتلا به سل ریوی را تشخیص دهیم ولی تحت درمان صحیح و دقیق قرار نگیرد، موجب به وجودآمدنمیکروب سل مقاوم به دارو می‌گردد. که دیگر داروهای ضد سل معمولی برآن اثر نمی‌کند و در نتیجه بیماری وخیم‌تر شده و به راحتی قابل درمان نیست و اگر به دیگران منتقل شود مشکلات زیادی را به وجود می‌آورد.
• عدم درمان صحیح و دقیق بیماران سل موجب بروز بیماری لاعلاجی می‌گردد.
• سل معمولا، بیماری فقرا می‌باشد.
[…] سل سل […]